Ads by Google Ads by Google

Taumafai le ‘Mau a Samoa’ e faamautuina sitiseni o tagata Samoa i Niu Sila


[ata: foa'i]

NIU SILA -- (PRESS RELEASE)

O le “Mau a Samoa i le Sitiseni Niu Sila 2024”, o se fa’apotopotoga a nisi o le mamalu o Samoa o loo alala ma aumau i Niu Sila, ma o loo taitaiina e ni tamalii sa avea ma faipule ma Minisita o le Palemene o Niu Sila - o le Afioga ia Anae Lupematasila Lima Arthur Anae, ma le Afioga Aupito Toeolesulusulu Tofae Sua William Sio. 

Ua amata nei ona fa’alautele ana fa’alauiloa ma fa’atalatalanoaga, ina ia fautuaina ma unaia le mamalu o tagata Samoa i Niu Sila ma atunuu mamao, ina ia fa’aali o latou finagalo i le tulafono taufa’aofi o le toe Fa’afo’isia o le Sitiseni na ave’eseina i lalo o le Tulafono Sitiseni (Samoa i Sisifo) 1982, a Niu Sila. 

O lea tulafono taufa’aofi poo le Pili, na pasia i lona faitauga muamua i le aso 10 Aperila 2024. O le Komiti Faapitoa o le Palemene a Niu Sila e taua o le Komiti mo Puleaga ma Fa’afoega (Governance and Administration) ua valaauina ni folosaga o manatu i le Pili ma e fa’amuta le tuuina atu o nei folasaga i le aso 31 Me 2024.

I le masina o Iulai ile 1982, sa aveina ai e alii loia o Dr George Barton QC ma Mr George Rosenburg, le mataupu a Falemai Lesa i le fa’amasinoga apili maualuga a Niu Sila, o le Privy Council. O Falemai Lesa, o se tamaitai Samoa ua faia i ai se poloaiga e toe faafoi ai i Samoa (deportation order) ona ua silia aso na nofo ai i Niu Sila mai lona pemita fa’atagaina. 

O le aso 28 Iulai 1982, na tu’uina mai ai le fa’aiuga a le Privy Council. O le faaiuga lea na poloaiina ai e 

faapea:

 O tagata Samoa uma na fananau i le aso 13 Me 1924 po o luma mai, ma tua atu o le aso 1 Ianuari 1949, ma tagata na fananau mai ia i latou nei, o tagata sitiseni lava o Niu Sila. I lena vaitaimi 1924 i le 1949, o loo pulea Samoa e Niu Sila.

Sa i ai le popolega ma le fefefe o Niu Sila e faapea o lea faaiuga, o le a tatala ai le faitotoa mo le silia atu i le 100,000 tagata Samoa e lolofi mai ai i Niu Slia, ma o Iea na faia ai loa e Niu Sila ni la’asaga e fa’aleaogaina ai lea a’afiaga i le latou vaai, i le fa’aiuga a le Privy Council.

Na fa’aaogaina e Niu Sila le Feagaiga Fa’aleuo (Treaty of Friendship) i le va o Niu Sila ma Samoa, e laga ai ni fa’atalatalanoaga i le va o Malo e lua. O le taunu’uga o ia fa’atalatalanoaga, o le sainia lea o le maliega fa’afeagaiga (Protocol) e fa’aopoopo i le Feagaiga Fa’aleuo i le aso 21 Aokuso 1982, ae lei atoa le fa vaiaso talu ona faia le faaiuga a le Privy Council. Ma e atagia mai ai, le fa’atopelauina o le auala na faia ai le tulafono ua manatu Niu Sila e pasia.

 O le Protocol na fa’amamaluina i le aso 13 Setema 1982, ma o ni vaega taua nei, o loo faapea mai ai:

i. O tagata sitiseni uma o Samoa i Sisifo, sa i totonu o Niu Sila i le aso na faamamaluina ai le Protocol, ua toina atu iai le aia tatau e avea ai loa ma tagata sitiseni Niu Sila, pe a talosaga iai; ma

ii. O tagata sitiseni uma o Samoa i Sisifo na malaga i Niu Sila i le maea ai o le aso na fa’amamaluina ai le Protocol, ma e ono mauaina le pemita nofo mau e tusa ai ma faiga fa’avae ma faiga masani a Niu Sila i luma atu o Iulai 1982, ua tuuina atu i ai le aia tatau, e toina atu loa i ai le sitiseni pe a talosaga i ai.

Na pasia ai loa e le Palemene o Niu Sila le tulafono o le Sitiseni mo Samoa i Sisifo 1982, Citizenship (Western Samoa) Act 1982 (“le tulafono o le 1982”), ina ia faatinoina ai le Protocol ma isi aiaiga e fa’atatau i le sitiseni o tagata na fananau i Samoa i Sisifo i tua atu o le 1949, ma isi o loo faato’ai lo latou manao i le sitiseni e ala atu i le fananau mai, poo le faaipoipo atu, i tagata ia.

O le Tulafono o le 1982 na faia ma pasia i se auala fa’atelevave e maofa ai lava, e le Palemene o Niu Sila. Na fa’amamaluina ma fa’amalosia lea tulafono, ae lei atoa le valu vaiaso talu mai le faaiuga a le Privy Council. O le toatele o i latou nei, e le i tuuina i ai se avanoa e fofogaina ai se manatu i lea Tulafono, aemaise i latou o loo nonofo i Samoa i lea taimi.

I lalo o le Tulafono o le 1982, o i latou nei na soloiaesea o latou sitiseni e Niu Sila, ua tai pei o ni tagata e le i ai lava ni o latou sitiseni (‘deemed never to have been New Zealand citizens’):

1. So’o se tagata na fanau i le aso 13 Me 1924 ma luma mai, sei o’o ile aso 1 Ianuari 1949;

2. So’o se tamaitai na avea ma tagata Sitiseni o Niu Sila i le aso 1 Ianuari 1949 ona ua fa’aipoipo atu se tagata o o taua I le 1.

3. So’o se tamaitai na fanau mai ia I latou o taua I le 1, ma na fanau I tua atu o le aso 1 Ianuari 1949

4. So’o se tamaita’i na avea ma tagata sitiseni o Niu Sila i le aso 1 Ianuari 1949 ona sa faaipoipo atu i se tagata i le 3;

5. So’o se tagata na fanau mai i tagata o loo taua i le 1, 2, 3, ma le 4, ma na fanau i le aso 1 Ianuari 1949 poo luma mai. 

O le Pili Muamua, o loo fa’atula’i mai e le Pili, le toe fa’afoisia o le sitiseni, e ala lea i le toina atu o le sitiseni e faavae i luga o se aia tatau (citizenship grant as of right), pe a talosaga le tagata. Lona lua, ina ia soloia le Tulafono o le 1982. O le uiga o le toina atu o le sitiseni e faavae i luga o se aia tatau (citizenship as of right), afai na toesea lou sitiseni i lalo o le Tulafono o le 1982, ua i ai loa lau aia tatau e te talosaga ai mo le sitiseni Niu Sila e aunoa ma le fa’amalieina o nisi manaoga masani.

O le finagalo o le Mau

• E lagolago e le Mau le Pili ina ia toe faafoisia le sitiseni ia i latou o loo fa’amatalaina mai le vaega 1 e oo i le vaega 4 i luga.

• Peita’i ane, o i latou i le vaega 5, ua manatunatu le Mau i le a’afiaga o itu agafeso’ota’i ma le tamao’aiga e le gata i Samoa ao Niu Sila, pe a tatala le avanoa o le sitiseni ia te i latou nei.

• O lea e fautuaina ai e le Mau ia Malo e lua ina ia fa’aaoga aiaiga o le Feagaiga Faaleuo a Samoa ma Niu Sila ma le Protocol,ina ia faia ai ni feutagaina mautu ma le aoga, e faatatau i le quota ma isi mataupu tau le femalagaiga (visa) i le va o Samoa ma Niu Sila i se taimi vave.

E talosaga atu le Mau i le paia o Samoa uma poo fa’alapotopotoga, e susu mai, afifio mai tatou lagolago ma opogi le Pili ia maua se ‘ai mo nai o tatou tagata, na aveesea o latou sitiseni ma fa’amanuiaga uma na semanu e maua mai ai. E mafai ona fa’aali lou finagalo i le Pili i le faia o sau submission i auala nei:

i. Fai o le talosaga online e fa’aaoga ai le upega tafa’ilagi i luga o le www.parliament.nz;

ii. Lafo i le meli lau folasaga i le:

Secretariat

Governance and Administration Committee Select Committee Services

Parliament Buildings

WELLINGTON 6160; po’o le

iii. Fa’atumu le tatou survey i le so’otaga lea: https://www.surveymonkey.com/r/Mausitisenisamoa

Mo nisi fa’amatalaga, e mafai ona faafeso’ota’I Seuli Leofo Tone Peseta (Failautusi) i le imeli tone.peseta@pmn.co.nz; poo Tofilau Nina Kirifi-Alai (Sui Taitaifono) ile imeli tofilau18@gmail.com.