“TALI IA TA’ITA’I IA IA IA SE VAA’IGA MAMAO”
Mo le Faatonu,
E muamua ona si'i a'e le faafetai i le Atua mo lenei avanoa. Faapea ma Āna faamanuiāga mo tatou Amerika Samoa.
Faatulou atu i le paia ma le mamalu o le Atunuu, Tupu ma E'e, 'Au'auna a le Atua, Tamā ma Tinā Matutua, faapea Mātua ma latou Fanau; Faatalofa atu.
O le faamoemoe ia aogā lenei faasoa e faatupu manatu mo so'o se tasi auā le alualu i luma o tatou tagata, aiga ma le Atunu'u, ae maise i totonu o nu'u ta'itasi. I le 40-50 tausaga ua tuana'i ua ou va’aia ni suiga e tele, i lo o aso a o o’u tuputupu a’e i Tutuila.
Ae le’i o’o mai tagata Europa ma le Iunaite Setete i o tatou lau'ele'ele, sa pulea lelei ma le mae’ae’a tatou atunu’u ma motu ta’itasi e tatou matai. Sa latou faatauaina se pule'aga lelei ma le amiotonu i nu’u uma, itumalo ma motu ta'itasi.
O le Faavae mo Samoa o loo faaāuāuina i aso nei ae ua tele nauā suiga i loo tausaga ua mavae. Sa faatulagaina suafa matai ma tusitusia i tusi o faalupega o nu’u ta’itasi ma motu ta’itasi o Samoa. O lenā Faavae mo Samoa faapea agavaa a le matai lava ia, ta’ita’iga alofa, atamai ma le amio tausa'afia sa pulea ai alalafaga. O matai lava latou sa puipui ma faamaonia ia sa’osa’o latou faai’uga mo tagata o se nu'u. O le isi lea tulaga taua o matai sa ou vaaia o le agaga naunau ia faia mea silisili ma le amiotonu. Sa talitonu uma tagata i o latou matai auā sa latou alolofa moni ma fai filifiliga tatau mo latou aiga faitele. Sa ola lelei tagata ma fealofani, sa foliga e faigofie le soifuaga. O aso nei ua tele 'auaiga ua le toe maua lenā agaga ma lenā tulaga matagofie.
Ou te talitonu o se tulaga mai le Agaga o le Atua ua tuuina ai tatou motu i le ”Malo Meleke” e manuia ai. E i ai lona Faavae sa faaāogaina e tatou tuaā e tapena ma saunia ai le Faavae Muamua o Amerika Samoa iā Aperila 27, 1960. O se faaupuga ua ta'ita'i ai le tatou Atunuu; “Ia Muamua le Atua” ma o le Vii o Amerika Samoa e faatauaina le tulaga o le “tautua” ma o le tatou Malo o le “Malo o le Sa'olotoga.” O ni meaalofa taua ia ua tuuina mai e tatou tuaā e fai ma ta'iala ina ia manuia tatou tagata ma o tatou lumana’i. Talitonu o lo o i ai ni tatou matai o lo o maua le agaga o tatou tuaā. Faamalō atu ma faafetai tele tele lava.
Ae aisea ea ua tele ai faafitauli e faaāuāu pea i le ta'i fia sefulu tausaga i Amerika Samoa talu mai ona avea tagata Samoa ma Kovana ma Lutena Kovana? Ua i ai fo'i tagata matutua ua faapea, " E sili ona toe aumai ni papalagi e ta'ita'i le Malo o Tutuila ma Manu'a."
E tofu le tagata ma lana tali. O le mea e tāua ia tatou fefaasoaa'i ina ia maua se pule’aga amiotonu ma se Faigamalo mo Amerika Samoa mo le sa’olotoga o tagata uma ae le na o le manuia ma le sa’olotoga mo tagata e i ai tofiga ma tagata latou te masani ai pei ona faailoa e isi i nusipepa.
Mo le tatou silafia, o le Faigamalō a le Iunaite Setete e eseese mamao ma le masani o le aganu'u faaSamoa po o le pule'aga faamatai. O le Faigamalō a le Iunaite Setete, ua ta'ua o le "constitutional federal republic" e tausisi i lona Faavae, o le Tulafono o Fanua o Amerika. E le gata i lea, o le "representative democracy" auā e palota ōna sitiseni mo se latou sui i o latou ta'ita'i i le latou nu'u, latou ta'ita'i i le latou itumalo, latou ta'ita'i i le latou setete ma latou ta'ita'i i le feterale faapea le Peresetene ma le Sui Peresetene o le Malo Tele. Sa amataina e tuaā o le Iunaite Setete le Faavae o le latou Faigamalo pei ona saunoa le Peresetene o Woodrow Wilson, " Na fanau mai Amerika o se Atunu'u Kerisiano." E faataua i le Faigamalo a le Iunaite Setete le sa'olotoga mo ona tagata ma le aiā tatau a le tagata lava ia, fanua mo le tagata lava ia, ma e tausinio le tagata mo lona manuia ma lona aiga. Sa malosi le Faigamalo a le Iunaite Setete ae ua tele fo'i faaletonu ma ua tele fo'i ona tagata ua lē talitonu i le Faigamalo Amerika i nei ona po.
O tagata Amerika Samoa e faataūa matai, aigafaitele, ma le nu'u. O fanua, o fanua o aiga faitele. O le matai po o le Sa'o o le aiga o le ta'ita'i ua filifilia e le aiga. Peita'i ua tā'ua i se ata na saunia e David Whalen; Amerika Samoa (Motu Kolone a Amerika Ua Faagaloina/ American Samoa, America's Forgotten Colonies) o le tatou Faigamalo i Amerika Samoa o le 'faata'ita'iga (“experiment”). E leai se isi faigamalo pei o le tatou Faigamalo. E lē tutusa ma le faatulagaina o le Faigamalo a le Iunaite Setete auā e lē palotaina sui o le tatou Senate, faapea ta'ita'i o le Ofisa o Mataupu o Samoa ma Kovana Itumalo. E faaaogā fo'i le pule'aga faaSamoa i o tatou nu'u.
O le mea lea, e tatau lava ia i tatou uma ae maise le 'au palota ona tatou faamalolosi e faamasani ma malamalama i tulaga o le Faigamalo a le Iunaite Setete ma pule’aga faaSamoa i Tutuila ma Manu’a auā lumana'i o alo ma fanau ma ia maua se Malo o le Sa'olotoga. E mana'omia ona tatou malamalama, ona mafai lea ona filifili ma pulea lelei e tatou, tatou lava lumana’i ma iloa le ituaiga Faigamalo mo Amerika Samoa. A mulimuli i le tatou ta'iala sa ta'u muamua e faigofie. Ia faamuamua le Atua. 'Aua ne'i tatou faalagolago i le tatou malosi po o le tatou poto. E ta'ita'i e Iesu tatou e lelei ai se aiga, nu'u, ma le Ekalesia; o tatou fo'i e leaga ai peā lē faamuamua le Atua ae nofonofo ma lē faia le amiotonu i le tatou Faigamalo po o fea lava e nofo ai se tasi. Fai mai le Upu i le Faataoto ma le Hosea, "E fano o'u tagata ona o le leai o se faaliga (mai le afioga a le Atua) ma le poto".
Ua tatau ona maua le poto e ta'ita'i ai e o tatou tagata ma alo o le Atunuu vaega uma o le Malo. E le mafai ona taunu'u peā leai ni fuafuaga ua faamaumauina e tatau ona faatino. Afai e leai ni faamoemoega tu maoti i le Matagaluega o le Faigamalo mo le 5 i le aga'i atu i le 40 tausaga i le lumana'i, e faapefea ona iloa o talafeagai galuega ma i ai ni alo o le Atunuu e faaauau galuega i le lumana'i? E le o lava ona faatauaina le a'oa'oina o tagata uma ae maise le fanau e tautuaina le Faigamalo Amerika Samoa.
O le Malo o le Sa'olotoga e taua ona maua e ona tagata le sa'olotoga e saunoa ai i le mea moni e aunoa ma le fefe pe totama'i ina afaina o ia ma lona aiga po o lana galuega. Taua ona mafai ona faatalatalanoa se mataupu. O se avanoa taua lea e malamalama atili ai le tagata ma maua ai le tulaga moni ona mafai lea ona fai se filifiliga malamalama. O le mea lea e feteena'i ai le faaSamoa ma le faaAmerika. O le faaSamoa e ta'ita'i faatamā e faatonu mai i le mea e fai. Afai o se tagata e lava le tofa e talatalanoa pe fesili. Ae tele o taimi e faigata ona faatalatalanoa ni mataupu i le va o tagata matutua, o matai ma isi tagata o le Malo ma tupulaga. O le faaAmerika e tutusa tagata, pe matua pe talavou. E faigofie ona faatalatalanoa mataupu ina ia maua se manatu e tasi i le faaAmerika.
O le avanoa e tatou te palota ai, o se tulaga taua, e le maua e tagata uma. E tatau ona faia ma le faaeteete ma le malamalama. E lē mo aiga ae mo le manuia o tagata uma. E lē tatau ona palota i le masani po o le aiga, se'iloga e iloa o le tagata e sili ona agava'a. O le mea lea. e faigofie pe a tatou iloa e ese le taimi o le faaSamoa pei o tausaga ua mavae sa faigofie ai. O le faaSamoa e faaaiga ma e lelei i lona tulaga i le nu'u. le itumalo ma le Motu. O le faaAmerika ma le tatou Faigamalo e le tatau ona aumai i ai le faaaiga auā o le Faigamalo e tatau ona auauna mo tagata lautele ia tutusa tagata uma pei o aso a'o pule e papalagi. E le gata i lea, e tatau ona fai i luga o le tomai faaonaponei ma tikeri ma laisene a se tagata e sili ona agavaa ae 'aua le faia i le masani pe fai faapolokiki pe faaaiga. Sa faapena i 40-50 tausaga taluai ae i luma mai pei ua faaopoopo galuega ua fai i le masani ma faapolokiki e maua ai palota ae le faia i luga o le amiotonu. O le mea lea e alu solomuli ai le tatou Faigamalo.
I le Iunaite Setete e aupito taua le "local government" po o le vaega lea e latalata i le mea e nonofo ai tagata i alalafaga ma nu'u ta'itasi. Ou te talitonu o le tulaga fo'i lea na faataua e o tatou tuaā, ae o aso nei ua mana'omia tulaga e mafai ona faamaonia, ina ia faaauau pea ma lē suia pe a sui tagata e ta'ita'i i le tatou Faigamalo. E tatau ona tumau pea galuega e faamautu ai pule'aga lelei ma le amiotonu i Vaega uma o le Faigamalo e tautua i o tatou tagata. Faapenā fo'i mo le Ofisa o Mataupu o Samoa. E mana'omia fo'i ona iloilo galuega faapule'aga a le Faigamalo o Amerika Samoa, o lo o faia nei ma saunia ripoti mo le lautele, ina ia faailoa mai tulaga moni pe o lelei, po o lē lelei, e iloa ai tulaga e tatau ona sui ia atoaatoa ma faamanatu pea tatou "Ta'iala" mo le Atunuu ma tulaga ua tatau ona ausia.
Ua tele nauā suiga o le olaga mai le 1970 ma ua tele fo'i suiga i o tatou tagata. O lea, e tatau lava ona fai ni suiga i pule'aga i nu'u o lo o i lalo o le ta'ita'ina a le Mataupu Tau Samoa, ina ia talafeagai ma fesoasoani mo suiga ma tulaga ua tatou i ai. E moni e taua ona sui tatou tagata ma faamasani i suiga fou, ae e taūa tele ona tumau le amiotonu ma mulimuli i le Upu a le Atua pei o le tatou Ta'iala ae 'aua le faaāogāina le suafa o le Atua e faafilemu ai tagata, pe maua ai tupe ma le pule.
Ua faaopoopo pea ona faatagaina le ulufale mai o tagata mai isi atunuu. E tatau lava ona i ai ni ala e fai i le nu'u e siaki po o nonofo lelei tagata. E fesiligia po o faia tiute a tagata o lo o faamalumalu ai tagata mai fafo. E le gata i lea, po o malamalama fo'i tagata fou i tulafono a le nu'u.
Ua tatau ona fai ni fuafuaga ma ni avanoa mo tagata uma e galulue faatasi ai i nu'u pe a latou loto i ai. E taūa ona faia ni tulaga e maua ai le malamalama ma le faaaloalo o le tasi i le tasi tagata. O se tasi fo'i lea aogā peā i ai ni suiga i totonu o nu'u. Ia nofo malamalama tagata ma fesoasoani ia maua le galulue faatasi ma le feavata'i ae maise fanau ua fananau i Amerika Samoa mai isi atunu'u ma isi motu. Faataūa ona iloa faasuaga ma Faavae faaSamoa o le nuu ma ona vaega eseese, ia malamalama le fanau auā o i latou o tagata fanau a Amerika Samoa, o le lumana'i o le Atunu'u. 'O se molimau lelei fo'i lea peā o atu i nu'u mamao a o malamalama le tama ma le teine i le nu'u na ola ai auā sa auai i le nu'u.
Mulimuli ane, o le mea ua vaaia i le tatou Atunuu, ua faataua e le tele o tagata tupe ma fanua ma mea totino mo le tagata lava ia. Ua lē o faataua e le to'atele o tagata le mea moni ma le amio tausaafia ma mafutaga lelei faapei o aso ua mavae. Peiseai o tagata na o le aogā e faatino saoga tupe ma mea mo faalavelave. O tatou tagata o le tamaoaiga moni lea mai le Atua. O tatou tuaā sa ou vaaia o le tele o latou sa loto maualalo ma loto alofa, e taumafai e fai le amiotonu, e faamāmā avega mo tagata tautua. Ma, e faataua o latou tiute e ta'ita'i ma foia so'o se faafitauli i le nu'u, e aunoa ma se tupe e totogi ai latou i na aso.
A o aso nei, ua tele tagata ua lē mau tonu, lē fiafia ma ua su'e ai isi mea e faaaogā ona o le vevesi o le mafaufau. O isi ua manunu'a ona o sauaga i aiga. Ua tu'u i le Faigamalo o Amerika Samoa e foia; peita'i e le o faaititia. Ua tele fo’i aiga e i ai fanau e le o nonofo i si'osi'omaga e maua ai le soifua lelei. Ua faaopoopo pea le numera o tagata o loo tauivi i aso ta’itasi ona ua lē mafai ona maua le amio pulea ma ua ola i ni tulaga faigata. Ua afaina ai isi ma o’o lava ina vave uma le soifua o ni isi.
Mo le fia faapupulaina o se pule'aga i se nu'u e i ai tulaga mana’omia i totonu o alalafaga ma se faigamalo, e faamaonia galuega (accountability) ma le faailoaina o galuega (transparency) i tagata uma, e fia faamatala atu ai le pule'aga sa ou i ai i Carson, Kalefonia.
Sa ta’ita’ia e le Pulenu’u (Mayor) ma Sui (Council Members) ma le Failautusi (City Clerk). E palota ai tagata o le nuu mo latou. E i ai latou komiti e fesoasoani e fautua ta’ita’i ma tautua le nu'u. O isi vaega nei, o le Komisi mo Faatulaga o Fuafuaga, Galuega Lautele, Paka ma Malae Ta'alo, Vaega mo Tagata, Aso Fa’ataūaina, ma le Komisi a Tagata Matutua. Sa i ai le Fale mo ofisa ma ta’ita’i ma le ofisa e teu ai minute o fonotaga uma mo so o se tasi e fia faitau i ai. E faailoa i tagata uma aso o fonotaga mo Komisi ta'itasi. E maua fo’i mataupu faatulaga mo fonotaga taitasi a e le’i oo i le aso e fai ai le fono, ina ia iloa e tagata pe fia ‘auai i lenā fonotaga. I le fonotaga a le Pulenu'u ma lana 'Au Taupulega e mafai e so o se tagata o le nu'u ona maua le avanoa e saunoa ai.
O se pule'aga faapena e tele ma tele ona aogā. O le tulaga silisili, e maua ai le avanoa mo so'o se tagata o le nu'u e malamalama i tulaga uma o le pule'aga faapea le fanau lalovaoa. E mafai fo'i ona maua se avanoa e molimoli atu ai se sao o se tasi i mataupu ma le pule'aga o lona nu'u. O uiga ia ma tulaga taua e mana'omia ona faatino i Ofisa o le Faigamalo i Amerika Samoa.
Afai e finagalo tatou Ta'ita'i mo ni suiga a pule'aga i nu'u ina ia maua le faamaonia ma le faailoaina i tagata uma o galuega, ou te talitonu e aogā tele i le lumana'i ma e faataua atili ai tulaga matagofie o le aganuu faaSamoa pei ona tatou iloa mai tausaga ua mavae. E faasoa atu ai fo'i le aganuu Samoa i tatou uso mai isi atunu'u ae lē limiti na o tagatanu'u. E faaopoopo le avanoa e galulue faatasi uma ai latou i le nu'u mo se fōfō mo latou lava faafitauli po o nu'u laiti e mafai ona galulue faatasi mo se fōfō mo latou lava tagata. Ou te iloa e le faigofie ni suiga fou, ae e taūa ona o suiga o le soifuaga faaneionapo. Ae ou te talosaga atu ma le loto maualalo i a tatou Ta'ita'i, ina ia maua le tofa mamao ma ia faataua atili ma faataunu'u le agaga o le pule'aga lelei i nu'u ta'itasi pei ona faatino e o tatou tuaā.
E i ai le faaupuga o loo tusitusia i le Faavae o Amerika Samoa (American Samoa Constitution) e mafai ona talosaga le Vaega o le Initeria (DOI) mo se fesoasoani i tulaga o le faaāuāuina o le aganu'u Samoa. E ui ina aogā faalavelave, o pese ma siva i le tatou aganu'u; peita'i, e silisili ona taūa ala e maopopo ai ma maua ai se pule'aga lelei o nu'u ta'itasi.
O se faalatalata atu lea, ma le ava e tatau ai mo se manuia o tagata uma o Amerika Samoa. E manatua fo'i i latou o lo o i a'oa'oga, galuega, tautua i Vaega 'Au a le Malo Tele ma i latou o lo o tapua'i mai i atunu'u mamao.
Ma lo'u faaaloalo lava,
o Sailitafā Sione Samoa, RN