TIMA'IA ATU PEA - O LE MA'I MUMU TUTUPA UA I AMERIKA SAMOA

O le ma'i Mumu Tutupa, e fa'amatagaina ai so'o se tasi e maua ai, ma e le fia maua ai lava se tasi. Peita'i, ua le mafaia se togafiti ia i latou ua maua ai, ma ua fa'ateteleina lava se'ia o'o ina le toe mafai ai ona fealua'i se tasi ua tutupa.

I Amerika Samoa nei, ua i ai se tasi e na'o le 34 tausaga le matua peita'i ua matua le toe mafai ona fealua'i pe fai se galuega ona ua maua i lea gasegase, ua le toe mafai fo'i ona tula'i ma fealua'i ona ua mamafatu lona vae sili ona leaga i le mumu tutupa, a'o le isi fo'i ona vae, ua amatalia ona a'afia ma ua lapo'a fo'i.

Ua le toe mafai se togafitiga i ai, ua a'afia uma alatoto o lona tino aua ua taofia e alatoto le suavai o lo'o aofia ai ma anufa o le mumu, lea e fe'avea'ia e namu. O lea ituaiga anufe ua fa'aigoaina Microfilarial Worm, Wucheria Bancrofti pe a o'o ina fa'ateleina atili ma fa'amautu e poloka ai ma alatoto ma maua ai loa tutupa fa'apenei le tetele, e foliga ua fefete.

I se talanoa mai a le sui ua afaina ona vae i le Tutupa, sa amata ona ia va'aia le suiga tele i ona vae i le tausaga 2011, "Ua ou va'aia ua fefete atili lo'u vae ma ua vave lava le lapo'a a lo'u vae taumatau. O le tausaga 2016 ua le toe mafai loa ona ou fealua'i ona ua le mafai ona ou tu ai. O lea fo'i la ua sosolo mai lea tulaga tutupa fefete i lo'u vae agavale."

"O lo'o malosi lava la'u fa'alogo i lo'u tino, ae ua matua le mafai ona ou toe savali pe tu fo'i i luga mo se taimi umi o le vae taumatau. Ou te naunau e fia tausi i lo'u aiga, faia fe'au ma mea sa masani ai. Ua toe fa'amoemoe atu i lo'u tama ma lo'u tina ma le matou aiga e fesoasoani ia te a'u i lo'u ma'i lea ua i ai nei."

Ua ia fa'ailoa mai fo'i, "O la'u tama e tasi le tausaga ua savali i le taimi nei, ae matua faigata lava ona ou tausia o ia, aua afai e pa'u ou te le mafai ona tu atu e aumai pe fesoasoani atu ia te ia. O nai o'u matua fo'i ua matutua ma ua le mafai fo'i ona la'ua toe fesoasoani tele ia te a'u, aua ua o'o fo'i ina mana'omia e i la'ua se isi fa'alagolago atu i ai."

"Tatou tula'i atu ma tete'e ma fa'aumatia le Ma'i Mumu Tutupa mai le tatou atunu'u, Ia so'o tau'au atu i isi malo tuaoi o le Pasefika lea ua mae'a ona mafuli e inu fuala'au mumu ina ia taofia ai le toe maua o nisi i nei gasegase mataga ma le faigata,” o se tala lea a lea sui, ma ua le mafai ona fa'ailoa lona suafa, ona o le manumanu i lagona o'otia e ono toe fa'aopoopo atu fo'i ia te ia, i tiga ma tuga ua mae'a o'o i ai lona olaga talavou.

O le ma'i Mumu Tutupa o se fa'ama'i e a'afia ai le to'atele i atunu'u taumafanafana fa'ateropika o le lalolagi.

Ua fa'amaonia fo'i e le CDC ala o a'afiaga o lea gasegase ma ua fa'ailoa fo'i e le NTD, o se tasi o fa'ama'i e mafai ona taofia lona a'afia ai o nisi ona o fuala'au e inumia, e pei ona mafuli le Matagaluega o le Soifua Maloloina ma ana pa'aga uma, e fa'ainumia tagata o le atunuu.

O nei fuala'au uma inumia, ua fa'ailoa atu ma fa'amaonia lelei, e saogalemu mo tagata uma, ae ua i ai i latou e le tatau ona inumia nei fuala'au e pei o tina ma'itaga, tina o fa'asusu pepe fa'ato'a fananau mai, ma le fanauiti lava.

O le isi lu'iga o lenei galuega, ona ua tulata nei i le taimi atofa e mae'a ai ona inumia fuala'au nei ia Oketopa 26.

Ia faia lau vaega ma e avatu lou aiga i se nofoaga o latalata ane e fa'ainu ai fuala'au, po'o le vala'au fo'i le numera 770-1576 po'o le 633-5871.

O lo'o mana'omia pea ona inumia fuala'au a le to'a 26,000 o tagata i le teritori ina ia atoa ai le 80% o le faitau aofai o Amerika Samoa i le taimi nei.

Afai ua mae'a inumia e oe fuala'au nei i le vaitausaga 2000-2006, o le isi lenei vaitausaga tonu e ao ina toe inumia ai, o le fa'atulagaga lea o le inumaga o fuala'au mumu tutupa.

O fanau talavou fo'i ua tatau ona latou inumia fuala'au nei, ina ne'i afaina o latou sofia talavou i nei ituaiga o gasegase.

SAILIA FESOASOANI AVEESEA VA'A PA'ULIA I A'AU

Ua taumafai nei le tatou malo ina sailia ni fesoasoani e toe ave'esea ai va'a e lua i le gataifale o Leone ma le va'a fo'i e tasi ua pa'ulia i le Coconut Point, Nuuuli.

E tusa ma se saunoaga a le ali'i Fa'atonu o le Marine & Wildlife Resources sa ia fa'ailoa ai, "O se tasi lava lea o mataupu e ave so'o e Amerika Samoa i le US Coral Reef Task Force, ua mae'a fa'aso'o sui o lea  Komiti Fa'afoe i tusi e fa'ailoa atu ai le pagatia o le tatou gataifale ona o va'a fagota nei ua pa'ulia mai, ae ua faigata ona ave'esea vave ma le fa'aletonu ai le ola o le amu ma i'a i na ogasami o lo'o pa'ulia ai."

O nisi o va'a sa pa'ulia mai le tele o tausaga sa matua iloga fo'i ona faigata ona aveesea mai gataifale.

SEMINA VAAIGA O LE TAU: SAMOA, TOKELAU, TONGA, AMERIKA SAMOA

Sa aoga tele le Semina sa fa'atautaia fa'atasi mo Samoa, Tokelau, Amerika Samoa ma Tonga aua o lea fo'i ua tapena i tatou mo le vaitau o afa ma matagi malolosi.

Na talimalo le ofisa o Va'ai Tau i Tafuna i lea semina sa fa'atautaia e le Pacific Islands Training Desk NOAA/National Weather Station i le Ofisa autu i le Iunivesite o Hawaii. O se aoaoga muamua fo'i lea ua faia i Amerika Samoa mo i latou e Faitauina tala o le Tau, ae avea pa’aga mai isi motu o le Pasefika.

O le tama'ita'i o Gingerlei Porter, Sui Fa'atonu ole Pacific Desk sa ia saunoa, "E manaomia lava ona so'ofa'atasi Ofisa o Va'ai Tau ma latou ala o faitauga o Suiga o le Tau ina ia mafai ona fautuaina le mamalu o tagatanu'u uma i le atuvasa i mea o le a o'o mai. Afai o le a mafaia ona lapata'ia sa'o tagata o le a tele fo'i se avanoa e fa'asaoina ai le ola ae maise o meatotino mai le maumau. Afai e saogalemu le lotoifale o aiga, e fa'apena fo'i ona fa'asaoina le tele o mea i le so'otaga ma le siosiomaga."

Mo lea lava Semina, sa fa'apena fo'i ona tima'ia le vasega o i latou na auai e le afioga Lemanu Peleti Mauga, ina ua saunoa ma ia fa'ailoa atu le taua tele o le lapata'ia o tagata o le atunu'u.

"E taua tele ona feso'ota'i lelei lapata'iga e fa'ao'o mai e siufofoga fa'asalalau a Samoa ma Amerika Samoa, aua e to'atele lava e fa'alogologo i alaleo fa'asalalau uma i atunu'u e lua pe a o'o mai taimi ua fa'aolioli mai ni pagatia fa'anatura e a'afia ai le atu Samoa."

Fa'afetaia fo'i e Ausetalia Titimaea, le sui mai Samoa mo lea semina, "O le tatou Ofisa Va'ai tau iinei o lo'o i ai masini o le talutalu fou, ma ua fa'apena fo'i ona fa'aleleia atili ai ala o le tautua lea o le faitauina o le tau. O lo'o tua lava i le vaoola le tatou matagaluega nei i Amerika Samoa peita'i, o lo'o taumafai lava fo'i i matou i mea ua i o matou lima, o le ala vave fo'i lea ona tima'i nai o matou tagata, ina ne'i maumau lava se apa na lelea."